अलंकारांचे प्रकार

• दोन वस्तूंतील साम्य एका विशिष्ट रीतीने वर्णन केलेले असते तेथे उपमा अलंकार होतो.

• या अलंकारात दोन भिन्न गोष्टीत साम्य पाहिले जाते. ‘एक वस्तु दुसर्‍या वस्तूसारखी आहे’ असे वर्णन असते. दोन वस्तूतील साम्य चमत्कृतिपूर्ण रीतीने जेथे वर्णन केलेले असते तेथे उपमा हा अलंकार होतो.

• उपमेय हे जणू उपमान आहे असे वर्णन असते तेथे उत्प्रेक्षा अलंकार होतो.

उदा.-

1. हे हृदय नसे परी स्थंडिल धगधगलेले |

1. ओठ कशाचे देठची फुलल्या पारिजातकाचे |

1. आई म्हणोनि कोणी आईस हाक मारी
   ती हाक येई कानी मज होय शोक भारीनोहेच हाक माते मारी कुणी कुठारी

• दुसर्‍यास उद्देशून केलेली उक्ती.

• ज्याच्याबद्दल बोलायचे त्याच्याबद्दल काहीच न बोलता दुसर्‍याबद्दल बोलून आपले मनोगत व्यक्त करण्याची जी पद्धत तिलाच अन्योक्ती असे म्हणतात.

• एखादी गोष्ट आडवळणाने सांगणे.

• एखाद्या विधानात वरवर विरोध दिसतो पण वास्तवात तसा नसतो.

1. कामधेनुच्या दुग्धाहुनही ओज हिचे बलवान

1. तू माउलीहून मयाळ | चंद्राहूनि शीतळ |
   पाणियाहुनि पातळ | कल्लोळ प्रेमाचा ||

1. सावळा ग रामचंद्र
   रत्नमंचकी झोपतो
   त्याला पाहून लाजून
   चंद्र आभाळी लोपतो

• उपमेय आणि उपमान यांत एकरूपता आहे असे वर्णन असते तेथे रूपक अलंकार होतो.

• उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा दिली जाते.

• उपमानाच्या जागी उपमेयच आहे असा भ्रम निर्माण होणे.

• उपमेय कोणते आणि उपमान कोणते असा संदेह निर्माण होणे.भ्रान्तिमानात हा भ्रम निश्चित असतो.

• एखादा विषय पटवून सांगताना दाखला देणे.

• एखाद्या विधानाच्या समर्थनार्थ विशेष उदाहरणे देणे आणि सिद्धान्त मांडणे.

• एखाद्या व्यक्त्तीचे, प्राण्याचे, वस्तूचे, स्वाभाविक स्थितीचे, हालचालीचे यथार्थ पण वैशिष्ट्यपूर्ण वर्णन.

• एखाद्या वाक्यात किंवा कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पुनरावृत्ती होऊन त्यातील नादामुळे जेव्हा त्याला सौंदर्य प्राप्त होते, तेव्हा अनुप्रास अलंकार होतो.[१]

1. चाफा बोलेना, चाफा चालेना
   चाफा खंत करी , काही केल्या फुलेना ||[२]

1. मंगल मंगल गीत म्हणे, अस्फुट रजनी मूकपणे||

1. आला हा दारी उभा वसंत फेरीवाला
   पोते खांद्यावरी सौद्याचे, देईल ज्याचे त्याला

• जातीयवाचक शब्दाबद्दल क्षमस्व. आहे तसे लिहिले आहे.

• वाक्यात दोन अर्थ असणार्‍या शब्दाबद्दल दुसर्‍या अर्थाचा शब्द ठेवल्यास श्लेष कायम राहिला तर त्यास अर्थश्लेष म्हणतात अन्यथा त्यास शब्दश्लेष म्हणतात.

• कारण एका ठिकाणी आणि त्याचे कार्य दुसर्‍याच ठिकाणी असे वर्णन असते.

• एखाद्या वाक्यातील कल्पना चढत्या क्रमाने मांडून उत्कर्ष किंवा अपकर्ष साधणे.

• बाह्यतः स्तुती आणि आतून निंदा अथवा ह्याच्या उलट असे वर्णन.

• एखाद्या गोष्टीचे खरे कारण लपवून खोटे दुसरेच कारण देणे.