१)(अ) मराठीतील तत्सम (-हस्व) इ-कारान्त आणि (-हस्व) उ-कारान्त शब्द दीर्घान्त लिहावेत.
– कवी, मती, गती, गुरू, पशू, सृष्टी, बहू.
(आ) इतर शब्दांच्या अंती येणारे इ-कार व उ-कार दीर्घ लिहावे.
– पाटी, पैलू, जादू, विनंती, ही (शब्दयोगी अव्यय)
– आणि, नि. (अपवाद)
(इ) तत्सम अव्यये -हस्वान्त लिहावीत.
– परंतु, यथामती, यथाशक्ति, तथापि.
(ई) सामासिक शब्दांतही तत्सम (-हस्व) इ-कारान्त व (-हस्व) उ-कारान्त शब्द पूर्वपदी असताना -हस्वान्त लिहावेत.
– बुद्धिवैभव, कविमन, गतिशील, सृष्टिसैंदर्य, अणुशक्ती, विधिनिषेध, कृतिसमिती.
(उ) साधित शब्दांत तत्सम शब्द मुळात -हस्व असल्यास त्यांनाही वरील नियम (ई) लागू होतो.
(ऊ) विद्यार्थी, प्राणी, स्वामी, शशी, गुणी यांसारखे शब्द समासात पूर्वपदी आले असता ते -हस्वान्त लिहावेत.
– विद्यार्थिमंडळ, गुणिज, स्वामिनिष्ठा, शशिकला.
– जे तत्सम शब्द संस्कृतामध्ये ई-कारान्त व (दीर्घी) ऊ-कारान्त (शेवटचे स्वर ई व ऊ दीर्घ असलेले) असे दीर्घ असतात, ते समासात पूर्वपदी आले असता मुळाप्रमाणे दीर्घान्तच राहतात.
संस्कृत शब्द – सामासिक शब्द
नदी – नदीकिनारा
लक्ष्मी – लक्ष्मीपुत्र
पृथ्वी – पृथ्वीपती
रजनी – रजनीकांत
२) (अ) (दीर्घ) ई-कारान्त व ऊ-कारान्त शब्दांतील उपान्त्य इ-कार व उ-कार -हस्व लिहावे.
– गरिबी, माहिती, हुतुतू, सुरू
– तत्सम शब्द-नलिनी, समिती, भगिनी, सरोजिनी.
(आ) शब्दाच्या शेवटी आ, ए, ओ आल्यास म्हणजे शब्द आ-कारान्त, ए-कारान्त किंवा ओ-कारान्त असल्यास व उपान्त्य अक्षरात इ-कार किंवा उ-कार असल्यास तो -हस्व लिहावा.
– खिळा, पाहुणा, पुडा, महिना, हडकुळा, पाहिले, पाहिजे, पितो, लिहितो.
(अ) ला अपवाद : नीती, भीती, प्रीती, कीर्ती, मूर्ती, दीप्ती इत्यादी. मराठीत दीर्घान्त झालेले तत्सम शब्द.
यांत संस्कृताप्रमाणे उपान्त्य स्वर दीर्घच लिहावा.
(आ) ला अपवाद इतर शब्द – परीक्षा, पूजा, ऊर्जा इत्यादी.
३) (अ) अकारान्त शब्दांतील उपान्त इ-कार, उ-कार दीर्घी लिहावे.
– गरीब, वकील, वीट, सून, वसूल, फूल, पूर, फकीर.
अपवाद : (१) शेवटी जोडाक्षर असलेले अ-कारान्त शब्द.
-शिस्त, क्षुद्र, दुर्ग, शुद्ध, विरुद्ध इत्यादी.
अपवाद : (२) आधीच्या अक्षरावर (उपान्त्य) स्पष्टोच्चारित अनुस्वार असलेले अकारान्त शब्द-सुंठ, रुंद,
डिंक, भिंत, तुरुंग, सुरुंग इत्यादी.
(आ) अपवाद : वरील (अ) नियमाला अपवाद-तत्सम -हस्वोपान्त्य अकारान्त शब्द.
– गुण, विष, मधुर, प्रचुर, मंदिर
(इ) तत्सम अ-कारान्त शब्द (उपान्त -हस्व किंवा दीर्घ इ किंवा उ असलेले) मुळातील संस्कृत शब्दांप्रमाणे लिहावेत.
– हित, चकित, स्वस्तिक, स्निग्ध, शिथिल, उत्सुक, सूत्र, तीक्ष्ण, दीर्घ, सूक्ष्म, रूप, प्राचीन अर्वाचीन, पूज्य,
पूर्व, शून्य. तसेच, उपान्त्य ॠ असलेले अकारान्त शब्द.
– कृत्य, मृत, हृदय, कृश, विस्तृत. तसेच अ-कारान्त अक्षराआधी विसर्ग असलेले शब्द – दु:ख, नि:संशय,
नि:स्वार्थी
(ई) संस्कृत इक इत, ईय, अनीय, ईत प्रत्यय लागून तयार झालेले शब्द.
– सामाजिक, वार्षिक, क्रमिक, अगतिक, बौद्धिक, शारीरिक, पौराणिक, ऐतिहासिक.
– आधारित, अनुसूचित, सुरक्षित, संशयित, निलंबित.
– भारतीय, कुटुंबीय, महाराष्ट्रीय.
– अभ्यसनीय, अवर्णनीय, माननीय, गोपनीय.
– विपरीत, प्रणीत, अनिर्णीत.
(उ) मराठी ईत, ईक प्रत्यय लागून तयार झालेले शब्द.
– चकचकीत, सुटसुटीत टवटवीत, पटाईत.
– नातेवाईक, ठरावीक, सोशीक.
४) उपान्त दीर्घ ई-ऊ असलेल्या अकारान्त शब्दांतील उपान्त ई-कार/ऊ-कार उभयवचनी (एकवचनी व अनेकवचनी) सामान्यरूप करताना -हस्व लिहावा.
– गरीब-गरिबास, वकील-वकिलांना, सून-सुनेला, नागपूर-नागपुरास, जीव-जीवाला
– अपवाद : दीर्घोपान्त्य तत्सम शब्द (या शब्दांतील उपान्त्य दीर्घ अक्षर संस्कृतप्रमाणे दीर्घच लिहावे.)
– शरीरास, गीतेत, सूत्रास, जीवाला (प्राणी या अर्थी)
शरीर – शरीरास
सूत्र – सूत्रास
गीता – गीतेत
जीव (‘प्राणी’ या अर्थी) – जीवाला
