१.व्याकरण :
भाषेतील वाक्ये ,वाक्यातील शब्द व त्याच्या परस्परांशी असलेला संबंध ज्या शास्त्रात केला जातो त्यास व्याकरण म्हणतात.
२.वर्ण विचार :
ज्या शब्दाचे पृथक्करण होत नाही त्यास वर्ण म्हणतात.
- १.स्वर :ज्या वर्णाचा उच्चार स्वतंत्रपणे पुर्ण होतो त्यास स्वर म्हणतात .
- १.ऱ्हस्व स्वर : अ,इ,उ,ऋ,लृ .
- २.दिर्घ स्वर : आ,ई ,ऊ,ए,ऐ,ओ,औ.
- ३.स्वरादी : ज्या वर्णाचा उच्चार अगोदर स्वराच्या साह्याने होतो त्यास स्वरादी म्हणतात उदा-अं,आ:
- ४.सहजतीय स्वर :एकाच उच्चार स्थानातून निघणारे उदा-अ,आ /इ ,ई /उ ,ऊ .
- ५.विजातीय स्वर : भिन्न उच्चार स्थानातून निघणारे स्वर उदा-अ ,इ /आ ,ई /अ ,उ .
- ६.सयुक्त स्वर :दोन स्वर मिळून बनलेले स्वर म्हणजे सयुक्त स्वर होय .
- उदा-अ +इ =ऐ , अ +उ =ओ ,अ +ओ =औ .
२.व्यंजन :
- ज्या वर्णाचा उच्चार स्वराचे साह्य घेऊन होतो त्यास व्यंजन म्हणतात .
- १.महाप्राण व्यंजन : ह,चे प्राबल्य असते.
- २.अल्प प्राण व्यंजन :ह,चे प्राबल्य नसते.
- ३.स्पर्श व्यंजन :क ,च ,ट ,त ,प
- ४.अंतस्थ व्यंजन :य,र,ल ,व.
- ५.उष्ण व्यंजन :श ,ष ,स
- ६.नासिक्य : ड;,त्र ,ण ,न ,म .
३.वर्णाची उच्चार स्थाने :
- १.कंठ्य :क,अ,आ.
- २.तालव्य :च,इ,ई,
- ३.मूर्धन्य :ट ,र,स.
- ४.दंत्य : त,ल,स
- ५.ओष्ठ्य :प,उ,ऊ .
- ६.अनुनासिक : ड;,त्र ,ण ,न ,म,
- ७.कंठ तालव्य :ए ,ऐ.
- ८.कंठ ओष्ठ :ओ,औ.
- ९.दान्तोष्ठ : व .
४.वर्णमाला शिकवितांना वापरावयाचे दृक श्राव्य साधने :
- १.वर्णमालेच तक्ता वापरणे.
- २.शब्द पट्या वापराव्या.
- ३.चित्राचा वापर करावा –गरुड “ग”
- ४.खादा फलक वापरावा.
- ५.रेषा,गोल,अर्धवर्तुळ ,कमान काढून दाखवणे,
- ६.रंगीत खडू व रंगीत चित्राचा वापर करणे .
- ७.विद्यार्थाला वर्णमालेच्या वह्या बाजारातुन उपलब्ध करून देऊन प्रात्यक्षिक देणे.
- ८.हस्ताक्षर स्पर्धा घेणे.
५.शब्दाच्या जाती :
१.विकारी शब्द : ज्या शब्दाचे लिंग ,वचनं,बदल होतो त्यास विकारी शब्द म्हणतात.
१.नाम (संज्ञा )व्यक्ती ,वस्तु,स्थान,पदार्थ ,जागा,
- १.व्यक्ती वाचक संज्ञा :सीताराम,गोपाल.
- २.जातीवाचक संज्ञा :गाव,नदी.
- ३.भाववाचक संज्ञा :लहानपण,धैर्य.
- ४.समूह वाचक संज्ञा :भीड,संघ .
- द्रव्य वाचक संज्ञा :पाणी,सोना
२.सर्वनाम : नामाचा वारंवार उपयोग टाळण्यासाठी
- १.पुरुषवाचक सर्वनाम : मी,तु.
- २.निश्चय वाचक सर्वनाम : हे ,ते,त्या,
- ३.अनिश्चय वाचक सर्वनाम : कोणी,काही.
- ४.संबंध वाचक सर्वनाम : जो,जी ,जे .
- ५.प्रश्न वाचक सर्वनामे :का ?काय?कोठे ? कोण ? कोणाला ? कोणाचा ? कोणता ? केंव्हा ?किती ?
३.विशेषण : नाम व सर्वनाम बदल अधिक माहिती देणे .
- १.गुण वाचक विशेषण :लहान ,मोठा,सुंदर ,हुशार .
- २.संख्या वाचक विशेषण : एक,दोन.तीन.
- ३.परिणामवाचक विशेषण : चांगला परिणाम ,वाईट परिणाम .
- ४.संकेत वाचक विशेषण :हे ,ते .
४.क्रियापद : एखादी क्रिया घडणे .
- १.सकर्मक क्रियापद :पाहणे ,खेळणे .
- २.अकर्मक क्रियापद : हसणे ,रडणे.धावणे,
- ३.संयुक्त क्रियापद :आहे, होता, असेल .
- २.अविकारी शब्द : ज्या शब्दाचे लिंग ,वचन,यामध्ये बदल होत नाही त्यास अविकारी शब्द म्हणतात.
- १.क्रियाविशेषण :क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती देणे .
- १.स्थान वाचक क्रियाविशेषण : जेव्हा,तेव्हा .
- २.कालवाचक क्रियाविशेषण :आज,काल .
- ३.परिणामवाचक क्रियाविशेषण :जास्त,सर्व.
- ४.रितीवाचक क्रियाविशेषण : अचानक,हळूहळू ,जोरात .
- २.शब्दयोगी अव्यव :नामाला व सर्वनामाला अर्थ बोध होण्यासाठी जोडून येणारा शब्द .स,ला,ना,ते ,आत ,बाहेत,जवळ,पुढे .
- ३.उभयान्वयी अव्यय :दोन किंवा तीन वाक्य एकत्र करणारा शब्द .आणि ,पण,परंतु, किंवा .
- ४.केवळ प्रयोगी अव्यय : आपल्या मनातील विकाराला अभिव्यक्त केले जाणारे शब्द . वाह !, अरे !, छट !
५.लिंग विचार व वचन विचार :
- लिंग विचार :
- १.पुल्लिंग –मोर,विद्वान,उंट .
- २.स्त्रील्लिंग :लांडोर,विदुषी,सांडणी.
- ३.नपुसकलिंग : झाड,घर,पुस्तक .
- वाचन विचार :
- १.एक वचन: पुस्तक .
- २.अनेक वचन : पुस्तके .
- ३.बहुवचन : आपण,तुम्ही .सारे,सर्व,
६.संधी विचार:
- १.जगन्नाथ : जगत +नाथ .
- २.गुर्वाज्ञा : गुरु +आज्ञा .
- ३.सुर्याद्य : सूर्य + उदय .
- ४.लंकेश्वर : लंका + ईश्वर .
- ५.जलौघ : जल + ओघ .
- ६.यशोधन : यश + धन .
- ७.महर्षी : महा +ऋषी .
- ८.विद्यार्थी : विद्या +अर्थी .
- ९.सिंहासन : सिंह + आसन .
- १०.श्रेयश : श्रेय + यश .
७.समास विचार :
- १.तत्पुष समास : गायरान,कुभकर,अज्ञान,नापसंत ,अनादर,अग्रेसर,मावसभाऊ ,साखरभात .
- २.द्वंद समास :
- १.इतरेतर द्वंद समास : आणि,व
- कृष्णार्जुन =कृष्णा आणि अर्जुन ,खरेखोटे =खरे व खोटे.
- २.वैकल्पिक द्वंद समास : अथवा,किंवा,वा.
- जयापजय =जय अथवा पराजय.
- यशपयश =यशा अथवा अपयश .
- ३.समाहार द्वंद समास : वगैरे .
- मीठभाकर =चटणी ,कांदा,वगैरे.
- देवधर्म =पुजा ,आज्ञा,वगैरे.
- ३.दिवगु समास :
- १.नऊग्रह : नऊग्रहाचा समूह.
- २.पंचपाळे : पाच पाल्याचा समूह.
- ३.नवरात्र : नऊ रात्रीचा समूह.
- ४.पंचवटी : पाच नद्याच समूह .
- ४.बहुब्रूही समाज :
- १.पितांबर : पिवळे वस्त्र धारण केले आहे असा तो महादेव .
- २.नीलकंठ : नीळा आहे कंठ असतो .
- ३.गजानन : गजाचे आनंद असतो.
- ४.भालचंद्र : ज्याच्या शरीरावर भाला असतो.
५.अव्यायी भाव समास :
१.दररोज : प्रत्येक दिवसी .
२.दरवर्षी : प्रत्येक वर्षी .
८.प्रयोग ओळख :
- १.मुले विटी दांडू खेळतात : कर्तरी प्रयोग.
- २.गवळ्याने गाईला बांधले : भावे.
- ३.रामाने आंबा खाल्ला : कर्मणी प्रयोग .
- ४.राजु घरी आहे नाही : कर्तरी प्रयोग .
- ५.राक्षसाने युद्ध केले : कर्मणी प्रयोग .
- ६.रामाने रावणास मारले : भावे प्रयोग .
९.वाक्य विचार :
- १.अर्थावरून वाक्याचे प्रकार :
- १.विधानात्मक वाक्य : मी मराठी वाचतो.
- २.प्रश्नार्थक वाक्य : तु मराठी वाचतो ?
- ३.आज्ञार्थी वाक्य : हिंदी वाचा.
- ४.उदगार वाचक वाक्य : वाह ! खूप मोठे आहे.
- ५.नकारात्मक वाक्य : मी गणित वाचत नाही .
- ६.होकारात्मक वाक्य : मी गणित सोडवतो.
१०.रचनेवरून वाक्याचे प्रकार :
- १.सरल (शुद्ध ) वाक्य : मी मराठी वाचतो एक क्रिया.
- २.मिश्र वाक्य : एक वाक्य प्रधान दुसरे गौण वाक्य.
- उदा-तो म्हणाला कि मी पुस्तक वाचीन.
- ३.सयुक्त वाक्य : अनेक उपवाक्य असतात.
- उदा –राजू शाळेत गेला त्याने शिक्षकास विचारले आणि पेपर सोडायला बसला.
११.काळ विचार :
- १.वर्तमान काळ : मी मराठी वाचतो.
- २.भूतकाळ : मी मराठी वाचले .
- ३.भविष्य काळ : मी मराठी वाचीन.
१२.एकूण विरांम् चिन्ह :
- १.पुर्ण विरांम् (.) : मी पुस्तक वाचतो.
- २.अर्ध विरांम् (;)संयुक्त वाक्यात असतो.
- ३.अल्प विरांम् (,) : टिळक ,नेहरू ही चांगली माणसे होती.
- ४.प्रश्न चिन्ह (?) : तु काय वाचतो?
- ५.उदगारवाचक (!) वाह ! काय चांगले गाडी आहे.
- ६.अवतरण चिन्ह (“ “)(‘ ‘): दादा म्हणाला, “तुलदास राम भक्त होते”.
- ७.संयोग चिन्ह (-) : काम-क्रोध त्याग करावा.
- ८.निर्देशक चिन्ह (–): आपले दोन शत्रू आहेत –काम आणि क्रोध .
- ९.कंस () स्वराज्य माझा जन्म सिद्ध हक्क आहे म्हणून मी तो मी मिळवणारच (लोकमान्य टिळक )
- १०.द्वी बिंदू : मोर : आपला राष्ट्रीय पक्षी आहे.
- ११.अधोरेखा (———- ): चुकीचे ऐकणे म्हणजे ………. होय .(अपश्रवन)
१३.व्याकरणाच्या अध्यापन पध्दती :
- १.उदगामी पध्दती : (रॉजर बेकन )
- प्रथम उदाहरण देणे नंतर त्यावरून नियम स्पष्ट करणे .विशेषां कडून सामान्यकडे ह्या अध्यापन सूत्राचा वापर केला जातो.
- २.अवगामी पद्धती : (आरिस्टोटल )
- प्रथम नियम सांगणे व त्यावरून उदाहरण विचार सामान्याकडून विशेषाकडे या अध्यापन सूत्राचा वापर केला जातो.
